مباحثه طلبگی ارزشها و معیارها

مباحثه درسها یکى از سنت هاى حوزه هاى علمیه است که براى رفع اشکالات و ابهامات درس انجام مى شود، بدین صورت که هر دو یا چند نفر گرد هم مى نشینند و یکى از آنها نقش استاد را به عهده مى گیرد و درس را مرور مى کند و توضیح مى دهد. «مباحثه» امروزه در دانشگاه هاى غرب هم به منزله راهى براى افزایش مشارکت اجتماعى دانشجویان در فرآیند آموزش است.

معنای مباحثه در ادبیات

بحث و جدال و مجادله،^[۱] با یکدیگر پژوهیدن علم، مطارحه، مفاقهه، با یکدیگر بحث کردن، مناظره،^[۲] گفتگوکردن بر سر موضوعی یا مسأله ای و بخصوص در مسائل علمی و نظری.

فواید مباحثه

مباحثه داراى فوایدى است که عبارتند از:

• 1. تأثیر در سرعت یادگیرى:

مباحثه نه تنها مفاهیم تدریس شده را در ذهن منقش مى کند بلکه بسیارى از مطالب مرتبط به آن را در ذهن متعلم ماندگار مى سازد همچنین مباحثه یادگیرى را به نوع محکمى تقویت مى کند. بدین وسیله است که طلبه کم کم درمى یابد که استعداد و توان یادگیرى و یادآورى بالایى دارد، در هر مباحثه که یک طلبه بتواند در بیان مطالب درسى موفق شود، علاقه وى به مباحثه افزون مى شود و این امر مرتباً بر سیستم یادگیرى او تأثیر مى گذارد.

• 2. شکوفاشدن استعدادها:

گاهى اوقات فردى احساس حقارت مى کند ولى با بحث و مناظره پى به استعدادها و توانایی هاى خویش مى برد و زمینه بروز استعدادها برایش فراهم مى شود و به خودشناسى بیشترى مى رسد. مباحثه اثر عمیقى در شکفتن استعداد و شکل گیرى گرایش هاى علمى طلبه دارد. استعددهاى طلبه به تدریج در طول مباحثات مکرر رخ مى نماید و طلبه احساس مى کند. در یک یا چند روش و علم مشخص توانایى بیشترى دارد.

• 3. شناخت اشتباهات خویش:

برخى اوقات انسان گمان مى کند درک او از مطلب صحیح بوده است. در صورتى که با بحث و مناظره افقهاى فکرى دیگرى به رویش گشوده و متوجه اشتباه خویش مى شود. آگاهى یافتن از نقاط ضعف باعث مى شود طلبه به سوى یادگیرى بیشتر و برطرف کردن سریعتر مشکلات علمى پیش رود و توفیق خود را در مباحثات بعدى تضمین کند و به پرسش ها پاسخ علمى و منطقى دهد.

• 4. کشف سطح معلومات:

مباحثه به طلبه مى فهماند که در چه سطحى از علم قرار دارد، معمولاً چه نوع مطالبى را فراموش مى کند و مانند آن. در صورت ادامه چنین روشى طلبه به تدریج شیوه دقت و نکته سنجى و روش یافتن نقاط ضعف و نیز روش صحیح اصلاح مطالب ضعیف و بى منطق را مى آموزد و این گونه دقتها به سرعت انتقال مفاهیم و توانایى نقد صحیح و سریع یارى مى دهد.

• 5. تسلط بر روش تدریس:

از برکات مهم مباحثه این است که بیشترین کمک را به طلبه مى کند که چگونه مفاهیم درسى را تمرین کند. مثلاً طلبه اى که در یک مباحثه نقش استاد را ایفا مى کند، نه تنها باید مطالب آن درس را دقیقاً بداند بلکه باید توان آن را در خویش بیابد که آن مطلب را تدریس کند. منظور این است که حفظ طوطى وار مطالب، طلبه را در هنگام مباحثه رسوا مى کند. از این رو وى مجبور است ضمن آنکه مطالب را تدریس مى کند، نکات فنى «تدریس» را در نظر بگیرد.

بدین ترتیب جلسه مباحثه به یک کلاس نمونه تبدیل مى شود که در آن طلاب به تمرین معلمى مى پردازند و یافته هاى علمى و مهارتهاى خود را عرضه مى کنند.

سعدى گوید: «سه چیز پایدار نماند: مال بى تجارت و علم بى بحث و ملک بى سیاست»

آداب مباحثه

در اینجا به بخشى از آداب مباحثه اشاره مى شود:

1. برنامه ریزى دقیق زمانى و مکانى و مراعات نظم و وقت مباحثه
2. مطالعه کافى با دقت لازم پیش از مباحثه
3. حق پذیرى و حق جویى در مباحثه. طلبه باید به دنبال حق باشد نه آنکه بخواهد حرف خود را به کرسى بنشاند.
4. لازم است هر یک از افراد هم بحث آنچه را حق و صواب است، بپذیرند.
5. پرهیز از حاشیه روى. با توجه به این که مدت مباحثه محدود است و باید به بهترین گونه ممکن از آن استفاده کرد پرداختن به مسائل جنبى و دورى از اصل و متن به درس ضربه مى زند، به علاوه موجب تضییع وقت است.
6. لازم است هر یک از افراد هم بحث به سخنان دیگرى کاملا گوش کند و اشتباهات او را با استدلال و منطق تذکر دهد.
7. باید فضاى مباحثه از هر گونه عوامل آزاردهنده و سرگرم کننده به دور و در جاى مناسب و خلوت باشد.
8. لازم است با افراد با سابقه و بزرگتر از خود در مباحثات و مذاکرات علمى، رفتارى آمیخته با ادب در پیش گرفت.
9. در مباحثه باید اصل بر استدلال و مستندات علمى باشد و از سخنان و دلایلى که پشتوانه علمى ندارد، دورى شود «نحن أبناء الدلیل، حیثما مال نمیل».
10. سزاوار است که طرفین مباحثه پیش از حضور در جلسه با وضوگرفتن، خود را به طهارت روحى مزیّن و سپس مباحثه را شروع کنند.

تفاوت مباحثه و جدل

تفاوت بحث و مجادله در آن است که: در جدل کوشش بر این است که جدل کننده نظرهاى خود را بر دیگرى تحمیل کند و توجهى به نظر دیگرى ندارد ولى در مباحثه موضوعْ تحلیل و راههاى منطقى و اصولى دنبال مى شود.

در بحثْ نتایج بحث مورد رضایت طرفین و عکس العملها مثبت است؛ ولى در جدل طرفین دستخوش احساسات شدید مى شوند و چون مقتضاى طبیعت بشر برترى طلبى و خودخواهى است ناچار احساسات بر موازین عقلى غلبه پیدا مى کند. در بحث هاى منطقى احساسات مهار مى شود، اعضا مى کوشند تا نظر خود را به یکدیگر تفهیم کنند نه تحمیل و کوشش مى شود که بهترین پاسخ و راه حل بدست آید، امّا در جدل چنین نیست.

پانویس

1. ↑ از ناظم الاطباء.
2. ↑ یادداشت به خط مرحوم دهخدا.

منابع

• اخلاق نظری، محمود اکبرى بهار، در دسترس در تبیان، بازیابی: 1 فرودین 1393.
• لغت نامه دهخدا، ذیل واژه مباحثه، در دسترس در واژه یاب، بازیابی: 4 اردیبهشت 1393.
• نعمت الله فاضلی، «مباحثه» روشى براى تدریس در دانشگاه: نگرش مردم نگارانه به آموزش مشارکتى، مجله علوم اجتماعی علامه، 1382، شماره 24، در دسترس در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، بازیابی: 4 اردیبهشت 1393.